Prof. Dr. Atila BAĞRIAÇIK
Ulusal ve Uluslar arası Ar-Ge ve Yenilik Hibe
Fonları Uygulayıcısı, YMM, Öğretim Üyesi
www.abdanmerymm.com
abdanmer@gmail.com
27.02.2020
GİRİŞ
Cornell University, INSEAD, a business school, ve the World Intellectual Property Organisation kurumları tarafından 2015 Eylül ayı sonu itibariyle yayınlanan raporda ülkelerin Yenilik Kalitesi (Innovation quality) mukayesesi yapılmıştır. Bu kavram için 2014 yılı için üniversiteler, patent ve bilimsel yayınlardan yapılan alıntılar için toplam 300 puana göre ülkelerin sıralaması yapılmıştır.
GERÇEKLER
Sıralamada 250’nin üzerindeki puanla ABD birinci sırada yer alırken, bu ülkeyi İngiltere, Japonya, Almanya, İsviçre gibi yüksek gelir grubunda yer alan ülkeler izlemektedir.
Orta gelir grubunda yer alan ülkeler arasında Çin 150’nin üzerindeki puanla ilk sırada yer alırken, bu ülkeyi Brezilya, Hindistan, Güney Afrika, Seychelles (Hint Okyanusunda Seyşeller Cumhuriyeti), Arjantin, Meksika gibi ülkeler izlemektedir. Bu grupta yer alan ülkemiz Türkiye yaklaşık 70 puan ile alt sıralarda yer almakta. Yenilik kalite alt gruplarına baktığımızda patent sayısının mukayeseli olarak diğer ülkelere göre çok düşük seviyelerde kaldığı görülmektedir (ilgili link: http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2015/09/global-innovation-rankings?fsrc=scn/tw/te/pe/ed/theinnovationgame).
NE YAPMALIYIZ?
Patent konusundaki bu durumun bilincinde olup, arttırılması yönünde farkındalığımızın yükseltilmesi gerekiyor. Aslında patent sayısının artışını teşvik edecek patentli ürüne vergi istisnası uygulaması 2015 yılı başından itibaren yürürlüktedir, ancak firma ziyaretlerine gittiğimizde bu konu pek bilinmiyor ya da anlaşılmamış.
Kurumlar Vergisi Kanununa eklenen 5/B maddesi ile imalat ile yazılım firmalarının Türkiye’de gerçekleştirecekleri Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerine Türk Patent Enstitüsü(TPE)’den incelemeli patent ya da olumlu araştırma raporlu faydalı model alınması halinde 1/1/2015 tarihinden itibaren, bu faaliyetlerden elde edecekleri kazançların % 50’sinin Kurumlar vergisinden istisna uygulanmasına yönelik tebliğ değişikliği 21 Nisan 2015 tarihinde yapılarak yürürlüğe girmiştir. (http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspxhome=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150421.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150421.htm).
AR-GE VE YENİLİK FAALİYETLERİ İLE PATENT/FAYDALI MODEL ÇALIŞMALARI ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR
Ar-Ge Projesi çalışması ile patent/faydalı model çalışması arasındaki benzerlik ile farklılıkların ortaya konulmasında bize göre Teknoloji Hazırlık Seviyelerini (THS) ya da diğer ismiyle Teknoloji Olgunluk Seviyelerini(TOS) (TRL-Technology readiness levels) tablosu faydalı bir araç olarak değerlendirmekteyiz:
– TRL 1 – temel teorik prensiplerin gözlenmesi,
– TRL 2 – teknoloji kavram geliştirme ve neden-sonuç ilişkilerinin formüle edilmesi,
– TRL 3 – teknoloji kavram geliştirme ve ilişkilerinin analitik ve deneysel kanıtlanması,
– TRL 4 – Laboratuvar ortamında teknolojinin doğrulanması,
– TRL 5 –Prototipin (Pilot tesisin) çalışma ortamına benzetilmiş ortamda doğrulanması,
– TRL 6 – Prototip ürünün (Pilot tesisin) çalışma ortamına benzetilmiş ortamda denenmesi,
– TRL 7 –Prototip ürünün(Pilot tesisin) gerçek çalışma ortamında performans gösterimi,
– TRL 8 – Prototip ürünün(Pilot tesisin) tamamlanması ve fiziksel testlerle standartlara olan uygunluğunun kalifiye edilmesi,
– TRL 9 –Prototip ürünün (Pilot tesisin) gerçek ortamda geçerliliğinin kanıtlanması.
PATENT İLE AR-GE ÇALIŞMALARI ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR
Önce bazı kavramları açıklayalım. Buluş ile yenilik arasındaki farka örnek; Alzheimer hastaları için geliştirilen ıslanınca renk değiştirip, kuruyunca eski rengine dönen bir diş fırçası buluş mudur? yoksa yenilik midir?
Diş fırçasında yapılan farklılık, renk değiştiren boya kullanılmasıdır. Eğer sağlığa zarar vermeyen mevcut bir boyayı alıp diş fırçasında kullanır isek, bu bir yeniliktir. Eğer halen mevcut teknolojide sağlığa zarar veren bir boya var bunun üzerinde çalışarak, sağlığa zarar vermeyen bir boya yapabiliyor ve diş fırçasında kullanabiliyor isek bu bir buluştur.
Gerek Ar-Ge çalışmalarında gerek patent çalışmalarında sistematik yaklaşım THS seviyeleri ile yapılır. Ar-Ge çalışmalarında birinci seviyeden yani literatür taramadan başlıyoruz. Örneğin nanolu iz bırakmayan endüstriyel veya evsel mutfak eşyalarının Ar-Ge projesinde TRL1 den nano ile teorik temel araştırmaya yönelik çalışmaları gözden geçiriyoruz. Daha sonra genel anlamda cam üzerine nano teknolojinin nasıl uygulandığının araştırılması (uygulamalı araştırma) yapılarak mutfak eşyalarında kullanılan cam dikkate alınarak (cam kalınlığı, koyu ve yansıtıcı özellikler vb) bu özellikteki camlarda nasıl uygulanacağının araştırması yapılıyor. Özellikle fırın gibi mutfak eşyalarında çok silinen camlarda cam üzerine uygulanan nano malzemenin camın saydamlığını bozmadan ve çok silinmelerde malzemenin yüzeyden uzaklaşma probleminin çözülmesi için (deneysel geliştirme) çalışmalar yapılıyor. Bu üçlü çalışma, Ar-Ge projeleri için Frascati Kılavuzu’nda ön görülen Ar-Ge çalışmalarının basamaklarıdır.
Ar-Ge çalışmalarımızın patent/faydalı model çalışmaları ile olan yakın ilişkisi nedeni ile patent/faydalı model çalışmasında, mevcut patent çalışmalarının araştırılması, uygulamalı araştırma veya deneysel geliştirmeden başladığı, temel araştırmaların ihmal edildiğini gözlemliyoruz.
Bize göre literatür ve makale araştırması yapılmadan hazırlanan patent dosyalarının eksik kalacağı, hatta iyi bir literatür tarama ile kamuya dahil olmuş makale vb çalışmalardaki bilgiler ile patentlerin iptal edilme riskinin bulunduğu görülmektedir.
Patent çalışmalarında üç önemli unsur olarak buluş, yenilik ve sanayiye uygulanabilirlik dikkate alınmaktadır.
Ar-Ge proje çalışmalarında özellikle Frascati ve Oslo kılavuzlarına göre yenilik sorgulanmakta, yeniliğin bir buluş içerip içermediği değil de yeniliğin firma, sektör, ülke ve dünya düzeyinde olduğunun belirtilmesi istenmektedir (böyle bir yenilik buluşu içerebilir).
Patent çalışmalarında buluş araştırmasından sonra mevcut teknolojiye göre yenilikçi unsurlar, mukayese edilerek analiz ediliyor. Patent başvurularında örneğin Türkiye’de yetkili Kamu Kurumu olan Türk Patent’e (TP) başvuruda, tasarım çizimleri forma ekleniyor. Ar-Ge proje çalışmalarında da teknoloji geliştirme çalışmalarının yapılması kritik ana unsurdur. Bu unsuru, firma dışarıya ihale edemez. Patent çalışmalarında üçüncü unsur olan yeniliğin sanayiye uygulanabilirliğini, prototipini yapmadan konusunda uzman bir kişinin kolayca uygulanabileceğini öngörmesi yeterli oluyor. Oysa Ar-Ge proje çalışmalarında gerek bileşenler gerekse ürün veya sistem bazında hem çalışma ortamına benzetilmiş ortamda hem de gerçek ortamda (TRL seviyeleri 5-6-7) demosu yapılmaktadır. TRL 8. seviyede fiili testler yapılmakta ve TRL 9 da gerçek seri imalat şartlarının sağlanması (ticarileşmesi) zorunluluktur.
Faydalı modelde buluş faktörü dikkate alınmamakta ve yukarıdaki fırça örneğinde görüldüğü gibi sadece var olanların yeni bir bileşimi sonucu oluşan yenilik ile bunun sanayiye uygulanabilirliği sorgulanmaktadır.
https://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/
İSTİSNANIN KAPSAMI
Madde 5.14.1’de istisnanın kapsamı açıklanmıştır:” Kurumlar vergisi mükellefleri tarafından Türkiye’de gerçekleştirilen araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan buluşların;
– Kiralanması neticesinde elde edilen kazanç ve iratların,
– Devri veya satışı neticesinde elde edilen kazançların,
– Türkiye’de seri üretime tabi tutularak pazarlanmaları halinde elde edilen kazançların,
– Türkiye’de gerçekleştirilen üretim sürecinde kullanılması sonucu üretilen ürünlerin satışından elde edilen kazançların patentli veya faydalı model belgeli buluşa atfedilen kısmının %50’si maddede belirtilen şartların yerine getirilmesi halinde, 1/1/2015 tarihinden itibaren kurumlar vergisinden müstesnadır.”.
Burada görüldüğü gibi, patent/faydalı modelin kiralanması veya devir/ satışı söz konusu olmakta ya da belge sahibi firma ürün yeniliği için almışsa seri üretime geçerek kullanmakta, süreç yeniliği için belge almışsa maliyet düşüşü/verimlilik artışı için üretim hattında buluş ve yeniliğini kullanmaktadır. Bizim aşağıdaki açıklamalarımız yaptığımız Ar-Ge danışmanlık hizmetlerinden dolayı buluş ve yeniliğin firmanın bizzat kendi üretiminde kullanması ile sınırlı kalacaktır.
İSTİSNADAN YARARLANMA ŞARTLARI
İlgili maddeler:
5.14.3.1. Buluşlara ilişkin araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetlerinin Türkiye’de gerçekleştirilmesi
Patentli veya faydalı model belgeli buluşlardan elde edilen kazanç ve iratların bu istisnaya konu edilebilmesi için söz konusu buluşlara ilişkin araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetlerinin Türkiye’de gerçekleştirilmiş olması esastır.
Dolayısıyla, yurt dışında gerçekleştirilen araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan buluşlar için Türkiye’de TPE tarafından tescil edilmiş patent veya faydalı model belgesi alınmış olsa dahi istisna uygulamasından yararlanılamayacaktır.
5.14.3.2. İncelemeli sistemle patent veya olumlu araştırma raporu sonucunda faydalı model belgesi alınması
İstisna uygulamasına konu buluşun, 24/6/1995 tarihli ve 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK) kapsamında patent veya faydalı model belgesi verilerek koruma altına alınan buluşlar arasında olması ve buluşa ilişkin incelemeli sistemle patent veya olumlu araştırma raporu sonucunda faydalı model belgesi alınması şarttır.
Dolayısıyla, istisna uygulamasına konu edilecek buluşlar için TP tarafından tescil edilmiş incelemeli sistemle patent veya olumlu araştırma raporu sonucunda faydalı model belgesi alınması gerekmektedir.
Yorumumuz: Burada ifade edildiği gibi söz konusu belgeler kapsamındaki Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin Türkiye’de gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bize göre Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin gerçekleştirildiğine dair en uygun kanıt, TÜBİTAK ya da KOSGEB’den Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin tamamlandığına dair bir yazı alınmasıdır. Bu bakımdan bu kurumlara proje verirken aynı zamanda patent/faydalı model başvurusu yapılmalıdır. Bu başvurunun yapıldığına dair tarih ve numaranın proje önerisinde de belirtilmesi, olumlu bir yaklaşım olarak değerlendirilmektedir. Bu konuda 5.14.5.6. maddede şöyle denilmektedir:” mükelleflerin, araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetlerine ilişkin harcamalarının bu Kanunun 10 uncu maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında veya 5746 sayılı Kanunun 3. üncü maddesi kapsamında Ar-Ge indirimine konu edilmiş olması, bu faaliyetleri sonucu ortaya çıkan buluşlarından sağlanan kazançlar nedeniyle Kanunun 5/B maddesinde düzenlenen istisna uygulamasından yararlanmalarına engel teşkil etmeyecektir.”.
Ancak şunu belirtmekte fayda görmekteyiz,istisna patent ve faydalı model kazancına uygulanmakta olup,TÜBİTAK’a başvurmadan da araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri ile yazılım faaliyetlerinin firma bünyesinde gerçekleştirilmiş olmasının muhasebe kayıtlarında takip ve tespiti gerekmektedir.
