Prof. Dr. Atila BAĞRIAÇIK
Ar-Ge, Yenilik ve Tasarım Hibe Fonları,
Tasarım/Ar-Ge Merkezi Uygulayıcısı,
YMM
Selim KÜRTÜNLÜ Makine ve Ar-Ge Mühendisi
abdanmer@gmail.com
24.02.2018
GİRİŞ
Ar‐Ge ve Yenilik projeleri genelde imalat sektörü ve yazılım firmaları için destek kuruluşlarına verilmektedir. Ulusal destek kuruluşu olan TÜBİTAK’a (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) verilen Ar‐Ge ve yenilik projeleri çoklukla imalat sektörü ile ilgili olup, yazılım Ar‐Ge ve yenilik projelerinin sayı ve nitelik olarak geliştirilmesi gerekmektedir.
Türkiye’nin yıllık toplam ihracatı ortalama 150 milyar dolar iken ve mevcut ürün grupları ile artışında ve orta gelir tuzağından çıkışta zorlanır iken, Hindistan’ın ABD ve AB firmalarına yaptığı yazılımlardan elde ettiği yıllık gelir 500 milyar dolar civarındadır. Hindistan sadece yazılım geliri elde etmekle kalmıyor, ayrıca batılı firmaların birçok bilgisine sahip olduğu için kendisine bu firmaları bağımlı hale getirerek, kontrolü eline geçirmektedir. AB 2014-2020 yıllarını kapsayan H2020 Araştırma ve Yenilik Çerçeve programı ile Ar‐Ge’ye toplam 71 milyar Euro ayırmış, bunun 13,557 milyar Euroluk kısmı (BİT-, fotonik, mikro ve nanoelektrik, nanoteknoloji, ileri malzemeler, ileri imalat ve süreç teknolojileri, Biyoteknoloji, uzay gibi Etkinleştirici Anahtar Teknolojiler‐KET) ve ağırlıklı bilgi ve iletişim teknolojilerine ayrılmıştır. Bizde de daha yoğun olarak yazılım Ar‐Ge’si yaparak ulusal ve uluslar arası destek kuruluşlarına proje vermenin önemi açıktır.
YAZILIM FAALİYET BİLEŞENLERİ
‐ Sistem Yazılımları (System Software)
‐ Uygulama Yazılımları (Application Software)
Sistem Yazılımları (System Software): Bilgisayarın kendisinin işletilmesini sağlayan, işletim sistemi, derleyiciler (compilers) (Yazılım programında, yazılan programı makine diline çeviren program), çeşitli donatılar (facility) gibi yazılımlardır.
Uygulama Yazılımları (Application Software): Bu kullanıcıların işlerine çözüm sağlayan örneğin çek, senet, stok kontrol, bordro, kütüphane kayıtlarını tutan programlar, bankalardaki müşterilerin para hesaplarını tutan programlar vs. gibi yazılımlardır.
Bütün sistem programları içinde en temel yazılım işletim sistemidir ki, bilgisayarın bütün donanım ve yazılım kaynaklarını kontrol ettiği gibi, kullanıcılara ait uygulama yazılımlarının da çalıştırılmalarını ve denetlenmelerini sağlar.
3. Hardware + Software : Hem yazılım hem donanım faaliyetlerini kapsayarak bir birlerini tamamlayan faaliyetlerdir.
2015 FRASCATİ KILAVUZUNA GÖRE YAZILIM AR‐GE PROJELERİNİN PARAMETRELERİ
FRASCATİ kılavuzu, Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OECD ülkelerinin İtalya’daki Frascati şehrinde toplanarak, Ar‐Ge projelerinin geçerlilik kriterlerini belirlediği bir dokümandır. Avrupa Birliğinde ve Türkiye’de Ar‐Ge projeleri yazarken, bu kılavuzdaki parametrelere dikkat edilmesi büyük fayda sağlar. Frascati’nin Ekim 2015 yeni güncellemesine göre yazılım Ar‐Ge projeleri için model oluşturacak aşağıdaki ipuçları verilmiştir:
– Yeni işletim sistemleri, programlama dillerinde iyileştirmelerin gerçekleştirilmesi.
– Mevcut teknolojiler üzerine yeni araştırma motorlarının tasarımı ve uygulanması.
– Network ya da sistemlerin yeni mühendislik çalışmalında hardware ile software arasındaki çelişkilerin giderilmesi faaliyetleri.
– Yeni teknolojiler üzerine daha etkin algoritmaların yaratılması.
– Yeni güvenlik ve şifreleme tekniklerinin yaratılması.
Ar-Ge unsuru taşımayan bazı yazılım proje örnekleri aşağıda verilmiştir:
2002 yılında yayınlanmış olan Frascatti kılavuzu ile mukayese edildiğinde, bilişim projeleri ile ilgili destek kapsamı daraltılarak daha da özelleştirilmiş olduğu görülmektedir.
-Ar-Ge Projelerinde olmazsa olmaz ana kriterler:
– YENİ (NOVEL),
– YARATICI (CREATIVE),
– BELİRSİZ (UNCERTAIN),
– SİSTEMATİK (SYSTEMATIC),
– TRANSFER EDİLEBİRLİK VE/VEYA TEKRAR ÜRETİLEBİLİRLİK (TRANSFERABLE AND /OR REPRODUCIBLE).
Not: Kılavuzda kriterlerle ilgili bir örnek, cesedin otopsi si rutin bir tıbbi hizmettir. Ancak aynı cesede kanserin yan etkilerini saptamak için özel inceleme yaparsak Ar-Ge proje kapsamına girer. Çünkü uygulama yenidir, etkileri belirsizdir, başarılı olursa başka hastalara da tatbik edilebilir.
Kaynak: Frascati Manuel 2015,sayfa 44-49,OECD.
YAZILIM VE DONANIM PROJELERİNİN TÜRLERİ
Yukarıda vermiş olduğumuz tanımlar doğrultusuna Yazılım ve Donanım projelerini iki ana gruba ayrılabilir.
1.Hardware‐Software Projeleri
Donanım projelerinde hem donanım hem de yazılımı kapsamaktadır. Basit bir örnek ile açıklamak gerekirse, son zamanlarda sıklıkla adres bulmak için kullandığımız Navigation’lar bunun için bir örnek olabilir. Şöyle ki, Uydudan sürekli olarak yayınlanan GPS (Global Positioning System) ile bilgilerini almak için geliştirilmiş olan cihaz bir donanım olarak görülebilir fakat alınan bu bilginin işlenerek anlamlı bir bilgi haline getirilip cihazda yüklü olan sayısal harita üzerinde konumlama ise bir yazılım ile gerçekleştirilecektir. Buradan anlaşılmaktadır ki, bu tip projelerde hem donanım hem de yazılım araştırma ve geliştirme faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu tip projelerde donanım tek başına bir anlam teşkil etmeyecektir.
2.Software Projeleri
Bu tip projeler ise mevcut donanımlar üzerinde çalıştırılacak bir yazılımın geliştirilmesi ve/veya mevcut hardware özellikleri amaca yönelik bir yazılım sisteminin tasarlanması ve uygulanmasını kapsar.
Bilişim Projeleri
Genelde Bilişim projeleri aşağıdaki temel iş paketlerinden oluşur.
1.Kavram geliştirme: Bu aşamada, proje çıktısı ürün için yapılacak olan teknik ve bilimsel araştırmaları, bu araştırma sonuçları ile proje çıktısını ürünün araştırma ve geliştirme faaliyeti ile ilişkisi kurular. Yine bu aşamada proje çıktısı için alt yapı değerlendirilmesinin yapıldığı aşamadır. Kaynakların (insan, alet teçhizat, donanım, bilgi birikimi) proje çıktısının gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceğinin değerlendirildiği aşamadır.
2.Tasarım: Bu aşama eğer proje çıktısı C.1’deki belirttiğimiz hem donanım hem de yazılımı kapsar ise iki gruba ayırarak incelenebilir.
2.1 Donanım Tasarımı: Bu aşama proje çıktısının donanım kısmı ile ilgili olarak donanımın hedeflenen proje çıktısı için beklenen fonksiyonu yerine getirmesine yönelik faaliyetleri kapsar. Yine örneğimizden hareket edecek olursak, Navigation cihazının boyutlarının belirlendiği, iletişim protokollerinin, bu bilgileri almak için gereken kartların tasarlandığı, bağlantı şemalarının hazırlandığı, kullanılacak entegrelerin belirlendiği, PCB (Printed Circuit Board‐Baskı Devre Kartı) şemalarının çizildiği aşamadır.
2.2 Yazılım Tasarımı: Bu aşamada proje çıktısı ürün için veya donanım için yazılımın sahip olması gereken nitelikleri belirlenerek algoritmaların çıkartılması, çalıştırılacağı donanım ile ilişkilerinin belirlendiği aşamadır. Eğer proje çıktısı C.2’deki tanımlandığı gibi sadece Yazılım ise, D.2.2 deki madde ile ilgili çalışma yapılır.
3.Alfa Prototip: Bu aşama eğer proje çıktısı C.1’deki belirttiğimiz hem donanım hem de yazılımı kapsar ise iki gruba ayırarak incelenebilir:
(Alfa Prototip İmalatı: Tasarlanan ve ilk denemelerin yapılacağı prototiptir. Amaç kullanılacak komponentlerin çalışırlığını gözlemlemek ve doğrulamaktır. Prototip aşamasında zaman ve maliyet tasarrufu sağlamak için Alfa prototipler sadece proje çıktısı ile ilgili hedeflenen başarı kriterlerini doğrulamak için görsel ve/veya ticari bir ürün haline gelmeden önce gerçekleştirilen sadece tasarımın doğrulandığı prototiptir.)
3.1. Donanım Alfa Prototip İmalatı: Bu aşamada tasarım aşamasındaki D.2.1 deki aşamadaki çıktıların uygulamaya döküldüğü aşamadır. Tasarlanan PCB şemalarına göre kartların oluşturulması, giriş ve çıkış parametrelerine göre donanımın ortaya çıktığı aşamadır.
3.2 Yazılım Alfa Test: Bu aşama tasarım aşamasındaki D.2.2 de yazılım ile ilgili çıktıların yani geliştirilen algoritmaya göre D.3.1 de yapılan donanım alfa prototip ile birlikte proje çıktısının ürünün başarı kriterlerine göre, kodların, uygulamanın geliştirildiği ve test edildiği aşamadır.
4.Pilot Uygulama ve Beta Testler: Bu aşama artık gerçekleştirilen alfa prototip imalatı ve yazılımlar geliştirilirken karşılaşılan problemlerin, bilimsel ve teknik belirsizliklerin ortadan kaldırılarak ticari ve uygulanabilir aşamaya getirildiği ve gerçek koşullarda test edildiği aşamadır.
Bilişim Proje Önerisi Hazırlanırken Dikkat Edilmesi Gereken Özel Fikirler
TÜBİTAK’da onaylanan Ar-Ge projelerinde hibe oranı en fazla %75-60 oranındadır.
Burada yaşanan en önemli sorunlardan birisi de proje önerisi hazırlarken, projenin tanımının iyi yapılamaması Ar‐Ge sistematiğinin kurulamaması, Ar‐Ge unsurlarını ön plana çıkartılamaması ve de yeterli bir proje yönetiminin olmaması proje önerisinin destek kuruluşları tarafından reddine sebep olmaktadır.
YAZILIM PROJELERİNDE ÜRÜN + SÜREÇ YENİLİKLERİ FIRSATLARI
– Yazılım projelerinde danışmanlık yaparken yazılım ve uygulama geliştirici firmaların, sektörel bazda geliştirdikleri yazılımlar için proje önerileri hazırlanmış ve başarılı şekilde sonuçlandırılmıştır. Yazılım firmaları için şimdiye kadar verdiğimiz Ar-Ge ve Yenilik projeleri; Pazar odaklı ve çıktısı ticarileşebilir satışa konu ürün projeler olmuştur.
– Gerek yurt dışında, gerek yurt içinde yazılım geliştiren yazılım evleri, genelde global bir yazılım yaparak, paket program olarak satışlarını gerçekleştirmektedir. Bu durumda bu yazılımı satın alan firmalar, kendi süreçlerinde uygulamaya adapte etmekte zorlanmakta ve bazen de başarısız olunmaktadır. Bu sorunları gözlemleyip deneyimlediğimiz için, yazılım firmalarının süreç yeniliği konusunda da çalışma yapmalarını hep motive ettik.
– Bir firma kendi ürettiği ürünlerin kontrolü, proses ve süreçlerini takip etmek için, kendi personel kaynakları ile gerçekleştirdiği yazılım ve uygulama geliştirmelerini “yazılımlar için bir süreç projesi” olarak nitelendirilmelidir.
– Her firmanın üretimini veya hizmetini gerçekleştirdiği ürünlerin yazılım ile yönetilmesi MIS (Management Information System) veya ERP (Enterprise Resource Planning) türevindeki yazılımları kendi personeli, bilgi birikimi ve geçmişteki tecrübelerine dayanarak geliştirmeleri durumunda, OSLO ve Frascatti Kılavuzlarında belirtilen esaslara uygunluk sağlaması halinde süreç yeniliği projesine konu olabilir. Burada ifade edilen ERP yazılımı mutlaka yenilikçi ve özgün yöne sahip bir yazılım olmalıdır. Elbette piyasada ERP yazılımları mevcut ve ticarileşmiştir. Bu açıdan bakıldığında, piyasada mevcut olan ve mukayeseli üstünlüğü olmayan bir ERP yazılımın desteklenmesi söz konusu olamaz. Fakat firmaların kendi süreçlerine özgü olarak geliştirecekleri, ERP yazılımları destek kapsamındadır. Örnek vermek gerekirse, talaşlı imalat yapan bir firmanın ürünlerinin izleme ve ölçme amaçlı olarak SPC(Statictical Proses Control) sonuçlarını takip etmesi, buradan Xr ve Rort, S gibi karar vermeye yönelik analizleri oluşturulması hatta, belirlenen limitler dışına çıkan ölçümleri sorumlularına akıllı telefonlarına mesaj/mail/uygulama destekli bildirimi ve sonuca göre hareket etmeyi, karar vermeyi kolaylaştıracak uygulamalar birer Ar-Ge projesi olarak değerlendirilmelidir. Her ne kadar piyasada SPC ölçümlerini yapacak farklı uygulamalar olsa da, SPC destekli ERP uygulaması yoktur. (En azından bizim bildiğimiz kadarıyla). Bizce geliştirilecek olan işte bu ERP yazılımına, SPC destekli karar mekanizma sisteminin eklenmesi, akıllı telefonlarla iletişime geçmesi, Cpk, Cmk gibi proses yeterlikleri ile makine yeterliliklerini bir bütün olarak ele alması özgünlüğüm katılmasıyla Ar-Ge faaliyetleri başlayacaktır.
TASARIM MERKEZİ ÇALIŞMALARIMIZIN SÜREÇ ADIMLARI
1.Önce Tasarım merkezinin ne olduğu firmaya faydaları nasıl işleyeceği neler gerekeceği gibi konularda açıklamalarda bulunuyoruz. Ar-Ge merkezi ile olan farklarını da ortaya koymaya çalışıyoruz.
– 1 Mart 2016 tarihindeki yeni düzenleme ile Bakanlar Kurulu’nun belirleyeceği yazılım, ilaç ve tıbbi cihaz, tarım, gıda, biyoteknoloji, elektronik vb. alanların spesifik ve katma değeri yüksek alanlarda Ar-Ge merkezindeki teknik personel sayısı 30’dan 15’e inmektedir. 1 Temmuz 2017’de Resmî Gazetede yayınlanan Sanayinin geliştirilmesi ve üretimin desteklenmesi Kanununun 3. Maddesi ile 6948 sayılı Sanayi Sicili Kanununda yapılan değişiklikle bilişim teknolojisi ve yazılım üreten işletmeler de sanayici sayılmıştır. Ayrıca 74. Madde ile de Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından orta ve yüksek teknolojili sanayi ürünleri arasından belirlenen ve Kurum tarafından ilan edilen listede yer alan yerli yazılım ürününe ihalelerde %15 oranında fiyat avantajı sağlanması mecburiyeti getirilmiştir. Merkezlerde kısmi ve tam zamanlı üniversite hocaları görevlendirilebilecek, döner sermaye yöntemi ile hocalardan hizmet alınması halinde kesilen faturanın gelir vergisi ve damga vergisi dışında fatura bedelinin %85’i hocaya verilecek. Merkez personelleri Ar-Ge projesi ile ilgili olarak üretim hattında ya da firma dışında geçirecekleri süreler Bakanlığın belirleyeceği kriterlere uyması halinde teşviklerden kısıntıya gidilmeyecektir.
– Destek personel tasarım personelinin %10’nunu (küsurlu rakam tama çıkarılır) geçemez. Muhtasar beyannamedeki doktoralı olanlar ile temel bilimler alanlarından birinde en az yüksek lisans derecesine sahip olanlar için %95’i, yüksek lisanslı olanlar ile temel bilimler alanlarından birinde lisans derecesine sahip olanlar için %90’nı ve diğerleri için %80’ni Gelir Vergisinden müstesnadır.
– SGK işveren payının yarısı istisnadır ve personel maaşları ve genel giderler %100 Ar-Ge gideri olarak Geçici Vergi ve Kurumlar Vergisi matrahından düşülebilecektir, bu anlamda Tasarım Merkezi kurduk diye personel maaşlarına bir hibe ödemesi yoktur. Personele sağlanan hibelerden yararlanmak için de KOSGEB başta olmak üzere ulusal ve uluslararası destek kuruluşlarına proje vermek gerekli.
– Tasarım Merkezi personeli projesiyle ilgili üretim hattında görev alması ya da firma dışında ulusal/uluslararası kongre, konferans ve sempozyuma katılması halinde, teşviklerden düşüm olmayarak esnek üretim ortamı yaratılmaktadır.
– Ar-Ge ve Tasarım Merkezleri tarafından siparişe dayalı olarak yürütülen Ar-Ge veya Tasarım faaliyetlerine ilişkin olarak yapılan harcamaların sadece yüzde ellisi bu merkezler tarafından, bu harcamaların kalan yüzde ellisi ise siparişi veren Gelir ve Kurumlar Vergisi mükellefleri tarafından indirim olarak dikkate alınabilir.
– Firmanın kendi öz kaynakları ile yapacağı tasarım projeleri sonucu oluşan müşterilere yönelik prototipler ya da pazar kopyaları için yapacağı harcama ve giderleri %100 Ar-Ge indirimi olarak vergi matrahından düşebilmektedir. Ayrıca bu harcamalar Vergi Usul Kanununa göre aktifleştirilmek suretiyle amortisman yoluyla itfa edilir, bir iktisadi kıymet oluşmaması halinde ise doğrudan gider yazılır. Eğer Tasarım merkezi olmasaydı, sadece ya amortisman payı ya da aktifleştirilmiyor ise gelir tablosunda giderleştirilmesi söz konusu olacaktır.
– Merkezlerde yabancı uyruklu nitelikli personelin istihdamında izin müessesesi işlemleri en aza indiriliyor.
UYUM KRİTERLERİ
1.Türkiye’deki yazılım şirketleri ağırlıklı olarak KOBİ’lerdir, Nitelikli yazılım firmaların ortalama çalışan sayısı en az 10 kişi developper(yazılım geliştirici), 3,4 kişisi junior (yazılım geliştirme destek elemanı, programcı) dan oluşmaktadır.
2.Bizim düşüncelerimize göre, bu kapsamda çalışan ve faaliyet gösteren firmaların tamamı Tasarım Merkezleri için mükemmel bir adaydır. Zira, geliştirilen her bir yazılım ya bir ar-ge faaliyeti ya da ar-ge faaliyeti yapılmış bir çalışmanın değişik sektörlere uygulanmasından oluşmaktadır. Şu şekilde bir örnekleme yapılabilir. Örneğin araç hareketlerini, hızlarını takip ve stepwise linear regression, neural network yöntemleri ile analiz eden bir yazılım uygulaması bir Ar-Ge’dir. Fakat bunun havacılık sektöründe hava alanlarında uygulanması (havacılık sektörünün kendine özgü kurallarından dolayı) uygulanması ise tasarı merkezi faaliyetlerine girmektedir.
3.Tasarım Merkezi faaliyetleri firmaların aynı zamanda sistematik, takip edilebilir ölçülebilir ve ölçeklendirilebilir bir şekilde çalışmaları ön ayak olurken, firmaları aşağıdaki konularda disiplinize etme mekanizmasını da oluşturmaktadır.
-Proje zaman planı,
-Verimlilik,
-Yazılım Geliştirme Döngüsü,
-Proje yönetimi ve vb gibi.
4.Merkezde görev alan personelin ücretinin tasarım indirimi olarak dikkate alınmaları, ücretinden % 80-95 oranında gelir vergisi kesintisinin yapılmaması yanında SGK işveren payının yarısının ödenmemesi firmalar üzerindeki önemli teşviklerdir. Tasarım merkezi harcama ve giderlerinin tamamını da geçici vergi ve kurumlar vergisi matrahından düşebilmekteyiz. Ayrıca proje bitiminde aktifleştirme imkanı olabileceğinden amortisman itfa payı da ayrılabilmektedir.
3.Tasarım Merkezleri kendi ar-ge ve tasarım projelerini oluşturmaları yanında piyasadaki müşterilerin de ticari tasarım projelerini yaparak, kestiği fatura tutarının yarısını kendisi, diğer yarısını ise müşterisi vergi matrahından indirme imkanına kavuşacaktır.
4.Tasarım Merkezlerinde üniversite hocalarının ve yabancı yazılım uzmanlarının istihdamı mevcut konumdaki uygulamalara hem daha kolay hem de her iki taraf için daha ekonomiktir.
